Niekonwencjonalne spojrzenie na epokę oświecenia, początki nowoczesnego myślenia o przyrodzie, odkrywczych podróży w Europie i poza nią. Autor wydobywa mało znane fakty z dziejów szkolnictwa artystycznego, naukowej eksploracji gór, lodowców, dalekich mórz w XVIII wieku. Analizuje dzieła i postawy zarówno twórców sławnych (Goethe, Turner), jak i całkowicie zapomnianych malarzy i grafików z wielu krajów. Wydobywa ciekawostki z dziejów kultury, którym nadaje rangę znaczących symptomów przemian w mentalności i twórczości (np. pierwsze wejścia na alpejskie lodowce, malarze pokładowi na okrętach kapitana Cooka, wczesne „wycieczki za miasto” ze szkicownikiem).

Książka poświęcona zachodzącej w epoce oświecenia zasadniczej zmianie postawy wobec przyrody i jej odzwierciedleniu w sztukach wizualnych.

Książka świadczy o fascynacji Autora znakami zapytania, kwestiami niedopowiedzianymi, nie w pełni przeanalizowanymi (lub w ogóle). Zjawiska zachodzące w malarstwie stanowią w monografii Pieńkosa obszar dokonań artystycznych omawianych szczegółowo i ze znakomitą orientacją w materii, natomiast właśnie to, że „nakładają” się one na przemiany o szerszym charakterze (w zakresie estetyki, czy – najszerzej – światopoglądu) przesądza o wartości tej pracy nie tylko dla czytelników zainteresowanych sztukami wizualnymi […].
Tytułową rewolucję plenerową Pieńkos traktuje szeroko, nie widzi jej jako procesu dokonanego w interesującym go okresie, ale jako proces, który wówczas się zaczyna, który przybiera rozmaite formy, czasem o krótkotrwałej popularności, czasem takie, które zostały na długo. […] Akcentuje też Pieńkos niesystemowy i niesystematyczny charakter zachodzących przemian, a więc – upraszczając – szukanie dróg czy błądzenie artystów, a jednocześnie ich konsekwentne dyskutowanie o pewnych kwestiach (poprzez malowane obrazy czy tworzone szkice, ale też w środowisku, podczas spotkań). To są kwestie, których przedstawienie wymagało wieloletnich studiów, nawracania do pewnych wątków, porządkowania znalezionych materiałów (nie tylko wizualnych) – wszystkie te działania doprowadziły studia Autora nad rewolucją plenerową do dzisiejszej postaci. Otrzymujemy znakomitą książkę do czytania na różnych płaszczyznach, bardzo pożyteczną i przydatną, konsekwentną i – co chciałbym podkreślić – subtelnie stawiającą bardzo ważne hipotezy. (Z recenzji prof. Marcina Cieńskiego)

„Pleneryzm” rozumie Autor szeroko. W kolejnych częściach pracy wydobywa inne jego aspekty, przygląda się mu z innej perspektywy. Te próby nie prowadzą do stworzenia w efekcie syntetycznego obrazu zjawiska, nie zostaje sformułowana definicja pleneryzmu. Ale i nie taki był cel, zamiar był wręcz odwrotny – właśnie unikać definicji, nie zamykać refleksji w podsumowującej, czyli, siłą rzeczy, upraszczającej formule, ale właśnie otwierać ją, zachęcać do dalszego przyglądania się malarskim krajobrazom Oświecenia i wczesnego romantyzmu. Książka zatem – choć stoi za nią ogromne doświadczenie Autora w badaniu malarstwa pejzażowego i w ogóle: sztuki i kultury XVIII wieku – nie ma ani znamion, ani ambicji „wielkiej syntezy”. Jest ona zbiorem zwięzłych, erudycyjnych i błyskotliwych studiów, powiązanych tematycznie, ale zarazem zachowujących sporą dozę autonomii, tj. broniących się także jako samodzielne teksty. (Z recenzji prof. Michała Mencfela)

*********

A Plein Air Revolution in the 18th Century? Reports on the Birth of Modern Landscape

An unconventional look at the Enlightenment, the beginnings of modern thought on nature and discovery journeys in Europe and beyond. The author brings to light little known facts from the history of art education, scientific exploration of mountains, glaciers and distant seas in the 18th century. He analyses works and attitudes of renowned artists (Goethe, Turner), as well as completely forgotten painters and graphic artists from numerous countries. He brings to light curiosities in the history of culture and makes them meaningful signs of changes in mentality and artistic creation (e.g. the first glacier explorations, onboard painters on captain Cook’s ships, early “out of town excursions” with a sketchbook).

*********

Prof. dr hab. Andrzej Pieńkos (ORCID 0000-0002-0630-3008) – profesor w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie studiował i z którym jest związany do dzisiaj. Wiek XVIII pozostaje – niezmiennie – głównym polem jego zainteresowań. Publikował książki na temat nowoczesnego obrazowania śmierci i choroby, domów artystów i przestrzeni tworzenia w kulturze europejskiej, kondycji nowoczesnych obrazów w zmaganiu z tendencją do realizmu. Studia nad sztuką pejzażową podjął w końcu lat 90. XX wieku, poddając ją refleksji w artykułach naukowych i popularnonaukowych, a także wykładach uniwersyteckich.