Problematyką osobowości nauczyciela zajmowali się głównie psycholodzy. Pierwsze polskie dociekania w tym zakresie odnoszą się nie do osobowości, lecz do „duszy” nauczyciela. Później pojawiły się prace traktujące o jego „instynkcie” i „typie antropologicznym”. Przedmiotem kolejnych rozważań stał się „talent” nauczyciela i wreszcie zaczęto zajmować się nauczycielską „osobowością”. Pojmowano ją zresztą rozmaicie – jako strukturę, w której dominującą rolę odgrywają czynniki biologiczne bądź psychologiczne, pedagogiczne czy społeczne.


W badaniach nad zawodem nauczyciela prowadzonych w ostatnich kilkudziesięciu latach daje się zauważyć zjawisko odchodzenia od badań normatywno-spekulatywnych, opartych na rozumowaniu dedukcyjnym, i podejmowaniu badań empirycznych, opartych na rozumowaniu indukcyjnym. W re?eksji nad nauczycielem mamy do czynienia z przesuwaniem się punktu ciężkości z prób nakreślenia obrazu idealnego nauczyciela w kierunku badań empirycznych czynnych zawodowo rzeczywistych nauczycieli, kończących się z reguły próbami typologii. […]


Jeden z najwybitniejszych twórców polskiej pedeutologii – Jan Władysław Dawid – w swoim dziele O duszy nauczycielstwa pisał, że: „Istotą nauczycielskiego powołania jest miłość dusz ludzkich”. Ta miłość do wychowanków stanowiła dla autora fundament efektywności pracy wychowawczej i motywację do samokształcenia nauczyciela. […]


W ostatnich latach odnotowuje się coraz częściej badania nad rzeczywistym nauczycielem. Analizuje się jego czynności zawodowe i poszukuje czynników warunkujących większą efektywność pracy. W badaniach tych coraz wyraźniej eksponuje się aspekt prakseologiczny. Szuka się odpowiedzi na pytania: co powinien wiedzieć i umieć dobry nauczyciel określonej specjalności? Jak poszczególne czynności związane z wykonywanym zawodem powinien wykonywać, aby działać sprawnie i skutecznie? Jakie kompetencje moralne, społeczne i komunikacyjne powinien posiadać? Przy zastosowaniu w badaniach metody indukcyjnej stwierdzono rzeczywiste cechy konkretnych nauczycieli lub grup nauczycielskich. Pokazano czynniki warunkujące osiąganie sukcesów pedagogicznych, wskazano na zależności między cechami osobowo-zawodowymi i niektórymi czynnikami zewnętrznymi a rezultatami pracy. […]


Jak pisze autor Nauczyciel dokonały publikacji Janusz Bielski cech efektywnego nauczyciela poszukuje się również dzisiaj, ale coraz częściej pojawiają się u badaczy przekonania, że cechy te nie są wrodzone i że można je wykształcić w procesie przygotowania zawodowego. Głównym przedmiotem współczesnych badań staje się rzeczywisty nauczyciel, działający w konkretnych warunkach. Odrzuca się założenie, że nauczyciel jest z natury doskonały. Wytworzył się też „realistyczny” stosunek do jego pracy dydaktyczno-wychowawczej, z pewnym odcieniem krytycyzmu. Nauczyciel, który nie najlepiej wykonuje swoje zadania, może spotkać się z brakiem akceptacji nie tylko ze strony swoich zwierzchników. Powstała swego rodzaju społeczna presja na doskonalenie się w zawodzie. Coraz częściej odrzuca się pogląd o istnieniu jakiegoś jednego warunku decydującego o efektach pracy zawodowej nauczyciela, a przyjmuje się założenie, że rezultaty pracy uwarunkowane są całym zespołem różnorodnych czynników.