Narcyza Żmichowska, Poganka


Wstęp i opracowanie Grażyna Borkowska


Powieść romantyczną Narcyzy Żmichowskiej można czytać na różne sposoby. Nie pomylimy się, twierdząc, że tematem Poganki jest dojrzewanie emocjonalne głównego bohatera. Żmichowska pokazuje, jak kształtuje się wrażliwość Beniamina, i konfrontuje go z kluczowymi doświadczeniami ludzkiej egzystencji, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Ranga tych doświadczeń nie jest jednak taka sama. Miłość dominuje nad pozostałymi i urasta do roli właściwego tematu powieści.


Miłość okazuje się sztuką trudną i problematyczną – pisze we Wstępie Grażyna Borkowska. – Ogarniając zakochanego siłą namiętności, naraża go często na konflikt z otoczeniem i konflikt sumienia. Dla Aspazji Beniamin porzuca Dom i Rodzinę. To święte miejsce dzieciństwa blednie w obliczu rozkoszy ofiarowanych przez kobietę. Czy można pogodzić wartości domowe i erotyczne: w przestrzeni „mieszczańskiej” – tak, w przestrzeni „romantycznej” – nie.


Przed Żmichowską polska literatura nie miała takiej bohaterki: pięknej, inteligentnej, władczej, amoralnej, egoistycznej. Skąd się zatem wzięła Aspazja? Pierwszym źródłem jest oczywiście doświadczenie biograficzne autorki, jej burzliwy romans z Pauliną Zbyszewską, drugim zaś literatura.


Ze Wstępu Grażyny Borkowskiej


Narcyza Żmichowska (1819–1876) – powieściopisarka i poetka romantyczna, działaczka społeczna. Urodziła się w Warszawie, dzieciństwo spędziła na Podlasiu. Jako nastolatka podjęła naukę w warszawskiej szkole dla guwernantek. Była nauczycielką u Zamoyskich, z którymi wyjechała do Paryża, jednak ambicje i liberalne poglądy Żmichowskiej nie podobały się pracodawcom i po kilku miesiącach została zwolniona. W Paryżu słuchała wykładów, chodziła na koncerty i wystawy, pisała; nawiązała także kontakty ze środowiskiem emigracyjnym. Po powrocie do Polski skupiła wokół siebie grupę kobiet o liberalnych poglądach, tzw. Entuzjastek, które łączyły samokształcenie i dążenia emancypacyjne z działalnością niepodległościową, co doprowadziło do rozbicia grupy i aresztowań. Żmichowska spędziła ponad dwa lata w więzieniu, a kolejne trzy pod dozorem policyjnym. Jej najbardziej znana powieść, Poganka, ukazała się w 1846 roku. W 1861 roku pisarka uzupełniła ją o Wstępny obrazek, usunięty z pierwszego wydania dla zatarcia autobiograficznego kontekstu powieści. Okres powstania styczniowego spędziła w majątkach swoich sióstr na Mazowszu. Umarła w Warszawie w 1876 roku po miesiącach ciężkiej choroby.


Grażyna Borkowska (1956) – profesor w Instytucie Badań Literackich PAN, prezes Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, redaktor naczelna „Pamiętnika Literackiego”. Zajmuje się literaturą XIX i XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości kobiet – Narcyzy Żmichowskiej, Elizy Orzeszkowej, Zofii Nałkowskiej, Marii Dąbrowskiej, którym poświęciła większość swoich książek i artykułów.