Był synem rzeźbiarza; 1884/85 i 1887–95 studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (był m.in. uczniem i współpracownikiem J. Matejki) oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim; 1890–94 za granicą, głównie w Paryżu, gdzie oddziałała nań sztuka P. Gauguina, nabistów oraz drzeworyt japoński; 1898–99 kierownik graficzny krakowskiego „Życia”; 1898–1905 działał m.in. jako malarz-dekorator i inscenizator w krakowskich teatrach; 1902 został docentem ASP; od 1897 członek Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, 1902 członek Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana. Ulubioną techniką Wyspiańskiego był pastel (wizerunki dzieci, autoportrety); zajmował się też grafiką (m.in. ilustracje do Iliady Homera, winiety i układy graficzne tygodnika „Życie” oraz wydanych własnych dramatów, fluoroforty). Ważne miejsce w jego działalności, rozpoczętej współpracą z Matejką i J. Mehofferem przy polichromii kościoła Mariackiego, zajmowały projekty witraży i polichromii wnętrz, np. w krakowskim kościele Franciszkanów (1897–1905) oraz niezrealizowane w katedrze lwowskiej (1892–94) i wawelskiej (1900–02). W twórczości plastycznej Wyspiańskiego przeważał portret (np. K. Lewandowskiego, L. Rydla 1898) i pejzaż (m.in. cykl widoków na kopiec Kościuszki 1904–05). Wspólnie z W. Ekielskim stworzył projekt przebudowy wzgórza wawelskiego i uczynienia z niego Akropolis — pomnika dziejów i potęgi Polski (1904–08). Wyspiański opracowywał scenografie do inscenizacji własnych dramatów, projekty dekoracji wnętrz (np. siedziby Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie), mebli i tkanin, oraz projekty architektoniczne. Był jednym z twórców programu i praktyki tzw. sztuki stosowanej w Polsce, reformatorem grafiki książkowej; w jego stylu jest widoczny zarówno trwały wpływ Matejki, jak i żywe związki z secesją (dekoracyjność, charakterystyczna giętka i kapryśna linia, stylizacje roślinne) i impresjonizmem.

W dziedzinie literatury stał się największym obok romantyków twórcą dramatu, zwłaszcza tragedii. We wczesnych utworach Wyspiańskiego dominowała problematyka metafizyczna, wyrażająca się m.in. w nawiązaniu do antycznej tragedii i antycznego fatum jako źródła tragizmu (Meleager 1899, wystawiony 1908, Protesilas i Laodamia 1899, wystawiony 1903), ukazanego także w realiach narodowych historii (dramat z dziejów powstania listopadowego Warszawianka, wydane i wystawione 1898) i ówczesnej wsi galicyjskiej (Klątwa 1899, wystawiona 1900). W późniejszej twórczości (od 1900), oprócz wielkiej polemiki politycznej i historiozoficznej ze współczesnością (Wesele, wydane i wystawione 1901, Wyzwolenie, wydane i wystawione 1903), rozwinął nurt filozoficzny i metafizycznej interpretacji dziejów polskich (Legion 1900, wystawiony 1911, Bolesław Śmiały, wydany i wystawiony 1903, Noc listopadowa 1904, wystawiona 1908, Skałka 1907, Zygmunt August 1907 — nieukończony, wydanie zupełne 1930, wystawiony 1932; w pewnej mierze również Akropolis 1904, wystawione 1926), także wątków homeryckich (Powrót Odysa 1907, wystawiony 1917). W Weselu, uznawanym do dziś za największy dramat polski XX w., zabawa weselna gromadząca chłopów i gości z miasta (akcja osnuta na realnym wydarzeniu — ślubie L. Rydla z chłopką z Bronowic, J. Mikołajczykówną) przeobraża się w widowisko wizyjno-symboliczne, w którym następuje szydercza konfrontacja romantycznego mitu gotowości do powstania z niedojrzałością ówczesnego społeczeństwa. W Wyzwoleniu przeciwstawił Wyspiański współczesnym mitom ideowym i politycznym, zwłaszcza romantycznemu mesjanizmowi i  „tyranii” poezji Mickiewiczowskiej, program wyzwolenia Polski jako silnego i „takiego, jak wszędzie”, państwa. W zespole dramatów filozoficznych i historiozoficznych (także w epicko-wizyjnych rapsodach historycznych: Bolesław Śmiały 1900, Kazimierz Wielki 1900 i inne) ośrodkiem problematyki stał się wyrosły z nietzscheanizmu dylemat życia i porządku moralnego. Od buntu wobec idei chrystianizmu (Wyzwolenie), od bezwzględnej apologii życia, mimo związanej z nim zbrodni (Bolesław Śmiały, Skałka), przez próbę pogodzenia pogańskiego „tryumfu życia” z tradycją chrześcijańską (Akropolis) doszedł Wyspiański do równie bezwzględnego ukorzenia się wobec surowego ładu moralnego (Sędziowie, wydane i wystawione 1907), w zgodzie z którym widział szansę wielkości i realizacji racji stanu (Zygmunt August oraz parafraza Cyda P. Corneille’a, wydana i wystawiona 1907).

W teatrze był pionierem antywerystycznych konwencji teatralnych i nowoczesnego pojmowania inscenizacji; był pierwszym inscenizatorem Dziadów A. Mickiewicza (wystawienie 1901, tekst adaptacji scenicznej wydany 1901), w pełnym zakresie swe projekty inscenizacyjne i scenograficzne zrealizował w wystawił Bolesława Śmiałego. Idee teatralne Wyspiańskiego (m.in. wyrażone w studium o Szekspirowskim Hamlecie: The Tragical Historie of Hamlet... świeżo przeczytana i przemyślana... 1905) legły u podstaw rozwoju nowoczesnej sceny polskiej (L. Schiller, hasło „teatru ogromnego”); Dzieła zebrane (t. 1–16 1958–71), Listy zebrane (t. 2, cz. 1–2 1979, t. 1, cz. 1 1994); wybory: Dramaty (1955), Poezje (1957); Kalendarz życia i twórczości S. Wyspiańskiego 1898–1907 (1995).