Pochodził z ubogiej szlachty (herbu Prus); uczestnik powstania styczniowego; 1866–68 w warszawskiej Szkole Głównej; od 1873 współpracownik wielu pism warszawskich, głównie „Kuriera Warszawskiego” i Kuriera Codziennego, 1882–83 redaktor Nowin; znakomity felietonista, stworzył oryginalną formę Kronik (t. 1–20 1954–70). Początkowo związany z pozytywistycznym programem literatury tendencyjnej, demaskował zarówno jałowość życia i degradację etyczną ziemiaństwa (Dusze w niewoli 1877, Anielka 1880), jak i krzywdę społeczną, spowodowaną „postępem cywilizacyjnym” (Powracająca fala 1880). Już w tej wczesnej twórczości głównym bohaterem pozytywnym jest prosty człowiek o czułym sercu (wpływ twórczości Ch. Dickensa), dziecko, osoba skrzywdzona przez los, człowiek z ludu — przedstawiany nie tylko od strony psychologicznej, w aurze lirycznego humoru (Anielka, nowele Michałko, Katarynka, Kamizelka), lecz również jako rzeczywista siła społeczna (chłop w Placówce 1885). W dojrzałej twórczości Prus stał się przedstawicielem realizmu, zwłaszcza jako autor powieści Lalka (Kurier Codzienny 1887–89, wydanie osobne t. 1–3 1890), uznanej za największą powieść polską XIX w.; ukazał w niej na tle epickiej panoramy życia różnych środowisk Warszawy, anachroniczność marzeń „ostatnich romantyków” (Rzecki, którego Pamiętnik starego subiekta przywołuje m.in. tradycje Wiosny Ludów), jak i bankructwo pozytywistyczne „marzycieli” (Wokulski, w którego drodze życiowej i rozdarciu psychicznym odzwierciedliły się losy popowstaniowego „straconego” pokolenia) wobec maskowanej obłudą obojętności arystokracji na los narodu oraz bezwzględności burżuazji. Podobne akcenty rozczarowania do idei pozytywizmu (na przykładzie sprawy emancypacji kobiet) oraz krytyka mieszczańskich ideałów moralnych wystąpiły w powieści Emancypantki (t. 1–4 1894) wraz z wykładem swoistej metafizyki, przeciwstawionej zarówno pozytywistycznemu scjentyzmowi i materializmowi, jak i modernistycznemu indywidualizmowi. Jedyna powieść historyczna (Faraon 1897) jest wyjątkowym w ówczesnej polskiej literaturze utworem o charakterze historiozoficznym: przedstawia funkcjonowanie państwa i możliwości reform w warunkach konserwatywnej struktury władzy (akcja rozgrywa się w starożytnym Egipcie). U schyłku życia napisał m.in. powieść Dzieci (1909), z krytycznym obrazem rewolucji 1905. Jako humorysta Prus wypowiedział się najpełniej w nowelach i felietonach. Jest też autorem szkiców literackich, m.in. głośnej recenzji z Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza (1884). Pisma (t. 1–29 1948–52), Wybór pism (t. 1–10 1954, wyd. 5 1974–75).