Brał aktywny udział w życiu politycznym Florencji, przez kilka lat zasiadając w radach ludowych (1295–97) i sprawując urząd priora (1300); od 1302 przebywał na wygnaniu. Dzieje młodzieńczej, idealnej miłości do Beatrice Portinari zawarł w pamiętniku Nowe życie (1292–94, wydany 1576, przekład polski w „Bibliotece Warszawskiej” 1880, wydanie osobne 1902), w którym wizje senne łączą się z opisem rzeczywistych przeżyć, a proza opowieści stanowi komentarz do wplecionych w nią utworów poetyckich; ta wysublimowana miłość znalazła wyraz również w Boskiej Komedii, jako najwybitniejszy przejaw tendencji grupy poetyckiej dolce stil nuovo. Fragmentaryczny utwór filozoficzny Il convivio (1304–09), wykazujący wpływy poglądów Arystotelesa, Platona, Boecjusza, Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu, miał obejmować wstęp i 14 canzon z obszernym komentarzem; poeta zdołał omówić jednak tylko 4, rozpoczynając wymowną pochwałą języka włoskiego. Główne dzieło Dantego Alighieri — Boską Komedię, jedno z najwyższych osiągnięć poetyckich literatury światowej, uznano powszechnie za wielką syntezę kultury średniowiecza; poematowi, rozpoczętemu zapewne ok. 1307, a ukończonemu na krótko przed śmiercią (wydany 1472, przekład polski we fragmentach w „Bibliotece Warszawskiej” 1853, wydanie pełne 1860), dał autor tytuł Komedia zgodnie z poetyką średniowiecza, jako pisanemu nie stylem podniosłym („tragicznym”), lecz powszednim („komicznym”); nazwę uzasadniało też radosne zakończenie utworu; przydomek „boska” pochodzi od późniejszych wielbicieli poematu (do tytułu wszedł od wydania z 1555); swej wizji wędrówki przez 3 światy pozagrobowe: piekło, czyściec i raj, poeta nadał sens alegoryczny — wznoszenie się człowieka z upadku i grzechu, poprzez poznanie swych win i pokutę, ku wolnej od zmaz świętości; akcentując rolę miłości i mądrości, przedstawił w utworze określone rozumienie mistyki osadzone w tradycji chrześcijańskiej; fragment Hymn do Matki Bożej został włączony do brewiarza; Dante Alighieri był artystą dokładnych miar i proporcji; konstrukcję ogromnego dzieła oparł na trójce i dziesiątce, poczynając od trójwierszowej zwrotki (tercyna): każda z 3 części poematu zawiera 33 pieśni, tak że razem ze wstępną pieśnią pierwszą całość obejmuje 100 pieśni (100 jest podniesieniem do kwadratu dziesiątki, liczby uznawanej za symbol doskonałości); erudycyjny poemat, podejmujący najważniejsze zagadnienia myśli ówczesnej, przemawiał zarazem do fantazji ludowej, przyczynił się też do umocnienia świadomości narodowej, zwłaszcza w okresie walk o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch w XIX w. Po łacinie Dante Alighieri napisał m.in. zachowany częściowo traktat na temat języka literackiego De vulgari eloquentia (1303–05) oraz rozprawę De monarchia (1310–14) dowodzącą konieczności rozdziału władzy świeckiej i duchownej.